Professionals in de zorg en het sociaal domein spelen een belangrijke rol bij het herkennen van problematisch alcoholgebruik en bij het bieden van hulp. Als professional herken je de signalen vaak eerder dan de persoon zelf. Ga er over in gesprek!
Waarom vroegsignalering telt
Voor veel mensen is het lastig om over alcoholgebruik te praten. Toch kun je als professional het verschil maken door het onderwerp op een open en niet-oordelende manier bespreekbaar te maken. Hoe eerder (beginnende) alcoholproblemen worden herkend, hoe groter de kans op herstel.
In een vroeg stadium kunnen mensen vaak nog zelf hun gedrag veranderen. Wordt er te laat ingegrepen, dan neemt de kans op ernstige gezondheids- en maatschappelijke schade snel toe.
Vroegsignalering vraagt om alertheid. Mensen herkennen de relatie tussen hun klachten en alcoholgebruik vaak niet zelf, zij hebben een ander nodig die het bespreekbaar maakt. Juist daarin ligt een cruciale rol voor jou als zorgprofessional: signaleren, benoemen en tijdig de juiste hulp inschakelen.
Veel problemen en zorgen door alcoholgebruik zijn te voorkomen. Dat kan door op tijd de juiste hulp te bieden. Bekijk de inspiratiesheet 7 redenen om in gesprek te gaan over alcoholgebruik, met praktische tips voor het gesprek en het vervolg.
- Alcoholgebruik kan voor lichamelijke, mentale en sociale problemen zorgen, ook als iemand niet verslaafd is.
- Veel mensen in Nederland drinken meer dan goed is voor hun gezondheid.
- Mensen kennen niet altijd de risico’s van alcohol.
- Het helpt om er snel bij te zijn als iemand te veel drinkt.
- Er rust een taboe op praten over alcoholgebruik. Hierdoor komen mensen onnodig in de problemen.
- Een simpele vraag kan genoeg zijn om iemand aan het denken te zetten.
- Als zorgprofessional hoef je niet alles zelf op te lossen.
Lees meer over de redenen om in gesprek te gaan en download de inspiratiesheet: 7 redenen om in gesprek te gaan over alcoholgebruik – Trimbos-instituut
Er is geen veilige hoeveelheid alcohol: elk gebruik brengt gezondheidsrisico’s met zich mee.
De Gezondheidsraad adviseert: drink niet, of in ieder geval niet meer dan één glas per dag.
Lees meer over de risico’s van alcoholgebruik:
Risico’s en maatschappelijke schade
Alcoholgebruik brengt zowel op korte als op lange termijn risico’s met zich mee; van verkeersongevallen en geweld tot lichamelijke, mentale en verslavingsproblemen.
Deze gevolgen veroorzaken niet alleen persoonlijk leed, maar ook aanzienlijke maatschappelijke en economische schade.
Daarom is het belangrijk dat professionals het gesprek over alcoholgebruik tijdig aangaan.
Met wie
Ga het gesprek aan met iedereen bij wie alcohol een rol kan spelen. Van mensen die werken aan een gezonde leefstijl tot wie signalen van problematisch gebruik vertoont.
Wees alert bij (indirecte) signalen, risicogroepen of ingrijpende life events; juist dan is vroegtijdig bespreken van alcoholgebruik essentieel.
Gezonde leefstijl
De rol van leefstijl wordt steeds belangrijker in de spreekkamer. Niet alleen voor preventie, maar ook voor de behandeling van chronische aandoeningen.
Vragen naar alcoholgebruik hoort daarbij, net als aandacht voor voeding, beweging, slaap en mentale gezondheid.
Fysieke signalen
- Alcoholgeur of maskerende geuren
- Afwijkende labwaarden
- Gebruik van bepaalde medicatie
- Hartkloppingen of hoge bloeddruk
- Maag- of darmklachten
- Overgewicht en/of diabetes
- Overmatig transpireren
- Rood en gezwollen gezicht
- Spider naevi (rode bultjes met zichtbare bloedvaatjes)
- Tremoren
- Vermoeidheid
- Weinig energie
Mentale signalen
- Angstklachten
- Blackouts/geheugenverlies
- Depressieklachten
- Mentale problemen
- Slaapproblemen
- Stress
Signalen in de thuissituatie
- Geldzorgen
- Huiselijk geweld
- Relatieproblemen
- Seksuele problemen
- Valincidenten
Signalen buitenshuis
- Geweldsincidenten
- Ongevallen
- Problemen op het werk
- School- of studieproblemen
- Jongeren tot 25 jaar
- Ouderen (55+)
- Mensen met een kinderwens en vrouwen die zwanger zijn of borstvoeding geven
- Verkeersdeelnemers
- Mensen die bepaalde medicijnen slikken
- Mensen met ernstige psychische of lichamelijke gezondheidsproblemen
Alcoholgebruik heeft gevolgen op de korte en op de langere termijn. Denk bij acute gevolgen aan verkeersongevallen of betrokken raken bij geweld. Langetermijngevolgen zijn lichamelijke klachten (o.a. verhoogd risico op kanker, hart- en vaatziekten en structurele hersenschade), mentale klachten (bijvoorbeeld depressie, angststoornissen) en verslavingsproblematiek. Al deze gevolgen hebben ook financiële consequenties voor de maatschappij als geheel.
Life events
Soms kan een levensgebeurtenis ook van invloed zijn op het alcoholgebruik. Dit kan twee kanten opgaan: iemand kan meer of minder gaan drinken. Ga daarom ook het gesprek over alcohol aan als u weet dat er een levensgebeurtenis speelt. Denk bijvoorbeeld aan:
- Kinderwens/zwangerschap
- Scheiding
- Pensioen
- Verlies of ziekte van een dierbare
Eerstelijnszorg
Mensen die zich zorgen maken over hun alcoholgebruik of die hun leefstijl willen veranderen, kunnen altijd (zonder verwijzing) terecht bij de huisarts. Zorgverleners in de eerste lijn hebben daarnaast een belangrijke taak in het signaleren van risicovol alcoholgebruik. Dat geldt niet alleen voor de huisarts en praktijkondersteuner maar ook voor andere professionals zoals de diëtist, fysiotherapeut, leefstijlcoach, thuiszorgmedewerker of wijkverpleegkundige.
Tools
- In gesprek over alcoholgebruik – Handleiding Alcoholadvies voor professionals in de eerste lijn en het sociaal domein
- Praktijkhandleiding Leefstijlbegeleiding in de huisartsenpraktijk
- POH Verslaving, website over signaleren en bespreekbaar maken van verslaving in de huisartsenpraktijk
- NHG-standaard Problematisch Alcoholgebruik
Tweedelijnszorg
De tweedelijnszorg, waaronder ziekenhuizen en de ggz, is een belangrijke plek voor het aangaan van het gesprek over alcoholproblematiek. Omdat mensen daar komen vanwege een gezondheidsprobleem staan ze in het merendeel van de gevallen open voor een gesprek over alcoholgebruik. Het is een teachable moment (leermoment) waar je gebruik van kunt maken.
Tools
Lokale veld
Voor een effectieve implementatie van vroegsignalering is het van belang dat lokale partijen elkaar weten te vinden en goed met elkaar samenwerken. In het lokale veld kunnen er zo netwerken en zorgketens ontstaan. Bij verslavingszorginstellingen is hiervoor de aandachtsfunctionaris alcohol aangesteld. Deze aandachtsfunctionaris heeft tot taak om het thema vroegsignalering op de agenda te zetten van lokale partners, een lokaal netwerk op te zetten en te zorgen voor deskundigheidsbevordering van lokale zorgverleners. Daarnaast zorgt de aandachtsfunctionaris voor aansluiting met het gemeentelijke alcoholbeleid.
Op de website van Verslavingskunde Nederland vind je meer informatie over de rol van de aandachtsfunctionaris alcohol en hoe je in contact kunt komen met de functionaris in jouw regio: Aandachtsfunctionarissen – Verslavingskunde Nederland
Tools
- In gesprek over alcoholgebruik – Handleiding Alcoholadvies voor professionals in de eerste lijn en het sociaal domein.
- Alcoholbespreken.nl
Het gesprek
Een gesprek over alcoholgebruik hoeft niet moeilijk te zijn. Door het onderwerp rustig, open en zonder oordeel te bespreken, kun je als professional het verschil maken.
Voorbereiding
Een gesprek over alcoholgebruik begint met een goede voorbereiding. Hoe je dat precies doet, lees je in de handleiding In gesprek over alcoholgebruik. Het is belangrijk dat je je van te voren verdiept in de vragen die je kunt stellen (openingsvraag, screeningsvragen) en dat je weet hoe je een neutraal en motiverend gesprek over alcoholgebruik voert. Je weet ook welke materialen je kunt meegeven en tot hoe ver jouw begeleiding gaat. Als je binnen je beroepspraktijk niet de juiste begeleiding kunt geven, is het belangrijk dat je de verwijsmogelijkheden kent, bijvoorbeeld naar de huisarts of de verslavingszorg in je regio. Ook kun je een patiënt of cliënt verwijzen naar (online) zelfhulp.
Gesprekstips
Motiverende gespreksvoering is de basistechniek voor het voeren van een gesprek over alcoholgebruik. Op de website alcoholbespreken.nl vind je 10 gesprekstips. Het vergt oefening en tijd om een goed motiverend gesprek te kunnen voeren en het is aan te bevelen om een training motiverende gespreksvoering te volgen.
Dit is een overzicht van de 10 tips. Voor verdieping van de tips verwijzen we naar Praten over gebruik – Alcoholbespreken.nl.
- Sluit aan bij het stadium waar de cliënt zich in bevindt
- Let op jouw basishouding
- Durf te vragen en maak het concreet
- Creëer voorwaarden voor gedragsverandering
- Gebruik de basisprincipes van motiveren
- Leer omgaan met weerstand
- Lok verandertaal uit
- Weet wat je zegt, ken de do’s en don’ts
- Geef het de tijd, veranderen is een proces
- Ken de fasen van gedragsverandering
Uitvragen
Een gesprek over alcoholgebruik kan spannend lijken, maar is vaak eenvoudiger dan gedacht. Door rustig, open en zonder oordeel te vragen, ontstaat ruimte voor bewustwording en verandering.
Is er een signaal of aanleiding om over alcoholgebruik te praten, vraag verder met toestemming van de cliënt.
Hulpmiddelen
- De AUDIT-C (3 vragen) kan helpen om een eerste inschatting van het alcoholgebruik te maken.
- Zelftests: verwijs naar anonieme tests op alcoholinfo.nl of Allesoverdrinken.nl, of laat iemand via Thuisarts.nl/alcohol een alcoholdagboek bijhouden.
- Zo blijft het gesprek laagdrempelig en ondersteun je mensen om zelf inzicht en regie te krijgen over hun alcoholgebruik.
Kijk voor meer ondersteunende materialen bij ons volledige aanbod.
Advies
Een van de gesprekstips is om verandertaal uit te lokken. Het is het beste als de cliënt of patiënt zelf tot de conclusie komt dat het alcoholgebruik moet veranderen en dit ook uitspreekt.
Mocht iemand willen veranderen, dan kun je aan het einde van het gesprek een advies geven. Lees het advies van de Gezondheidsraad. Als dat voor iemand een brug te ver is, geef dan aan dat minder alcohol drinken altijd beter is. Als het nodig is kun je ook adviseren om het alcoholgebruik met de huisarts te bespreken. Mocht iemand niet willen veranderen, accepteer dit en geef aan dat de iemand hier altijd zelf op terug kan komen.
Doorverwijzen
Weet als professional wat je zelf kunt doen, welke ondersteuning beschikbaar is, en wanneer doorverwijzen nodig is. Afhankelijk van de ernst kan voorlichting, zelfhulp of specialistische zorg passend zijn.
Zelfhulp
Interventies en behandelaanbod
- Bekijk de keuzekaart behandelmogelijkheden
- Bekijk het overzicht van erkende interventies
- Bekijk de contactpersonen voor lokaal aanbod
Ondersteuning voor naasten
- Bekijk het aanbod en tools voor naasten
- Bekijk ondersteuning voor naasten op Thuisarts.nl
- Als er sprake is van zwaardere alcoholproblematiek of complexe problematiek kan het beste doorverwezen worden naar een instelling voor verslavingszorg.
Veelgestelde vragen
Wat zijn de eerste tekenen van problematisch alcoholgebruik?
Dat zijn vaak vage, indirecte klachten, die iemand in de meeste gevallen zelf niet koppelt aan alcoholgebruik. Het gaat bijvoorbeeld om:
- lichamelijke klachten, zoals veel moe zijn, je niet fit voelen, slecht slapen, overgewicht, maagklachten, diarree, hartkloppingen, zweten, trillen en kleine ongelukjes, zoals vallen;
- psychische klachten, zoals je onrustig, bang of somber voelen;
- snel geïrriteerd zijn (een kort lontje), geen rem hebben (ook niet met eten), problemen met anderen, thuis of op het werk;
- geheugenproblemen zoals moeite met concentreren, niet helder kunnen denken, moeite met onthouden en moeite met het oplossen van de ‘gewone’ problemen in het dagelijks leven.
Deze klachten kunnen ook andere oorzaken hebben. Om er zeker van te zijn dat er sprake is van problematisch alcoholgebruik kun je een screeningsinstrument gebruiken, zoals de AUDIT-C .
Wat is een goede vraag om een gesprek over alcoholgebruik mee te beginnen?
Vraag eerst toestemming om een paar vragen over alcoholgebruik te stellen: “Mag ik u een paar vragen stellen over uw alcoholgebruik?”
Stel de vragen op een neutrale, open en respectvolle manier, zonder waardeoordeel. En als iemand niet wil praten, accepteer je dat.
Je opent het gesprek als volgt:
“Drinkt u wel eens bier, wijn, mixdrankjes of andere drankjes met alcohol?”
of
“Drinkt u weleens alcohol?”
In de handleiding ‘In gesprek over alcoholgebruik’ vind je een leidraad hoe je het gesprek kunt vervolgen.
Wat is een goede folder over alcohol om aan mijn cliënten mee te geven?
Je kunt de folder ‘Wat iedereen over alcohol zou moeten weten’ meegeven. Deze folder bevat veel informatie over alcohol en ook tips om te minderen of te stoppen met drinken.
Inhoud van folder:
- Wat is alcohol?
- Wat zijn de risico’s?
- Drinken en verslaving
- Tips en hulp bij stoppen en minderen
- Alcoholprobleem van een ander
- Alcohol en zwangerschap
- Alcohol in het verkeer
De folder is te bestellen via de website van het Trimbos-instituut: Folder Wat iedereen over alcohol zou moeten weten (bundel van 50 stuks) – Trimbos-instituut
Wat is een goede site om iemand naar te verwijzen die zelf wil minderen of stoppen met drinken?
Cliënten of patiënten die willen minderen of stoppen met drinken kun je verwijzen naar allesoverdrinken.nl (website voor een gezonder leven met minder alcohol) of naar Thuisarts/alcohol. Op beide sites staan hulpmiddelen (zoals een dagboekje of zelftest) en tips om zelf aan de slag te gaan.
Voor algemene informatie over alcohol kun je het beste verwijzen naar: alcoholinfo.nl
Is het gesprek over alcohol hetzelfde voor de eerste- en tweedelijnszorg?
Het gesprek is in principe hetzelfde maar de setting van het gesprek is anders. Er zitten daarom kleine verschillen in de aanpak en uitwerking van zo’n gesprek.
- Voor de eerste lijn is dit uitgewerkt in de Handleiding Adviesgesprek over alcoholgebruik en in de NHG richtlijn Problematisch Alcoholgebruik.
- Voor de tweede lijn zijn er handreikingen voor ziekenhuizen en de GGZ
Wat is een aandachtsfunctionaris alcohol en wat kan die voor mij betekenen?
De regionale instellingen voor verslavingszorg hebben naast het geven van zorg aan mensen met verslavingsproblematiek ook een preventieve taak. De aandachtsfunctionaris alcohol is verbonden aan de preventieafdeling van een verslavingszorginstelling en heeft als opdracht om op lokaal niveau de vroegsignalering van alcoholproblematiek vorm te geven. De aandachtsfunctionaris is een link tussen het gemeentelijk alcoholbeleid en lokale zorgprofessionals (of zorgpraktijken) in de eerste en tweede lijn. Een zorgpraktijk kan samen met de aandachtsfunctionaris alcohol een vroegsignaleringsbeleid ontwikkelen. En de aandachtsfunctionaris kan scholing en trainingen geven, bijvoorbeeld in motiverende gespreksvoering en in het aangaan van het gesprek over alcoholgebruik.
> Meer hierover: Aandachtsfunctionarissen – Verslavingskunde Nederland
Wat voor scholingsmogelijkheden zijn er voor vroegsignalering alcoholproblematiek?
Er zijn diverse mogelijkheden om je bij te scholen in vroegsignalering en het bespreken van alcoholproblematiek. Dit kan via e-learnings, webinars en trainingen op locatie.
Een aantal voorbeelden:
- De e-learning ‘‘Problematisch alcoholgebruik’ van het NHG
- Webinars van het SVA, zoals het webinar ‘Het gesprek over alcohol’
- De e-learning ‘Signaleren & bespreekbaar maken van alcoholgebruik’ van alcoholbespreken.nl
- Trainingen door de regionale verslavingszorg, zie aandachtsfunctionaris alcohol
Zie ook de informatie voor opleiders elders op deze site.
Moet ik een cliënt of patiënt die wil minderen of stoppen met drinken zelf begeleiden?
Als dat binnen de mogelijkheden van je beroepspraktijk past, dan kan dat natuurlijk, maar het hoeft niet. De meeste zorgprofessionals hebben hier ook geen tijd voor. Vaak heb je wel tijd om een signaal te bespreken en iemand te adviseren om het alcoholgebruik aan te passen.
Wat je altijd kunt doen is iemand aanraden om het alcoholgebruik met de eigen huisarts te bespreken en samen met de huisarts te zoeken naar mogelijkheden voor ondersteuning. Je kunt iemand ook op weg helpen naar zelfhulp, bijvoorbeeld via Thuisarts.nl/alcohol of allesoverdrinken.nl.
Zie ook de pagina in gesprek over alcoholgebruik.
Wanneer moet ik als professional extra alert zijn op problematisch alcoholgebruik?
Het is goed om extra alert te zijn als iemand zwanger is of wil worden en als iemand medicijnen gebruikt, maar ook als er bepaalde dingen spelen in iemands leven. Een scheiding, verlies van een dierbare of verlies van werk kan tot meer alcoholgebruik leiden. Wees ook alert als iemand met pensioen gaat. Een latente verslaving kan zich namelijk openbaren als de structuur van werk wegvalt en iemand meer vrije tijd krijgt.
Wat kan een verslavingszorginstelling bij mij in de regio voor mij betekenen?
Je hoeft mensen niet direct naar de verslavingszorg te verwijzen. Je kunt ze ook naar het preventie-aanbod verwijzen. Een voorbeeld hiervan is MOTI-55. Dit is een gratis aanbod vanuit de verslavingspreventie waarin een 55+er in 4 korte bijeenkomsten samen met een preventiedeskundige onderzoekt hoe het alcoholgebruik veranderd kan worden. Informeer bij de aandachtsfunctionaris bij jou in de regio wat nog meer mogelijk is.
Wat is het verschil tussen problematisch alcoholgebruik en een alcoholverslaving?
De ontwikkeling van een verslaving is een geleidelijk proces. ‘Problematisch alcoholgebruik’ zit aan het begin van dit proces. Er is dan eigenlijk meer sprake van een ongezonde gewoonte dan van een volledige verslaving. Het is dan nog makkelijker om dit gewoontegedrag te veranderen, ook al kan dat al behoorlijk lastig zijn. Als je vroeg in het proces van het ontstaan van een verslaving ingrijpt, zijn mensen vaak nog zelf (of met beperkte hulp) in staat om hun alcoholgebruik om te buigen. Als er eenmaal sprake is van een verslaving hebben mensen vaak intensievere hulp nodig.
Waar vind ik tips voor een gesprek waarmee ik iemand kan motiveren om minder te drinken?
Op de website alcoholbespreken.nl vind je 10 tips voor een gesprek met een cliënt over alcohol. De basis voor deze tips is de techniek van de motiverende gespreksvoering.
Op de website van het Nederlands Huisartsengenootschap (NHG) vind je ook veel praktische informatie over gesprekstechnieken die je als zorgverlener kunt gebruiken om een gesprek over leefstijl te voeren: gesprekstechnieken en tools – NHG.